Geografia i historia Marcinkowic
W Kotlinie Sądeckiej, na lewym brzegu Dunajca, w odległości 8,3 km od Nowego Sącza, rozłożyła się duża wieś Marcinkowice. Powstała ona w dolinie o względnej wysokości 269 m n.p.m. w miejscu, gdzie Dunajec tworzy silny skręt z kierunku północnego ku północnemu zachodowi i gdzie mała rzeczka Smolnik wpada do jego nurtu. Dolinę wsi opasują góry należące do Beskidu Wyspowego. Od południa rozciąga się na małych wzniesieniach las zwany Szczabem, z najwyższym punktem 489 m n.p.m. Od północy las Dąbrowa na wzniesieniu 614 m n.p.m. Na zachodzie wzniesienie 418 m n.p.m.1 przez mieszkańców zwane Łazami, połączone z Białowodzką Górą. Grzbiet góry 550 m n.p.m. nosi nazwę Zamczyska. Na Białowodzkiej Górze utworzono rezerwat leśny o powierzchni 67,69 ha. Ochronie podlegają tu skupiska leśne, skalne i folklorystyczne.
Z Marcinkowicami sąsiadują następujące miejscowości: Rdziostów- Drzykowa, Klęczany, Białawoda. Od północno-wschodniej strony Marcinkowice oddziela od innych miejscowości Dunajec. Wieś ma kilka przysiółków: Dąbrówki, Łazy Marcinkowskie, Kolonia, Dział, Sośnina, Zasmolnicze, Grodziska, Zamek, Leśnina, Grabowiec, Stawiska, Chrost, Skałka, Olszyny, Nakle2.
Marcinkowice
Marcinkowice swoją historią sięgają bardzo odległych czasów. ,
W III okresie brązu, ok. 1200 lat p.n.e., Kotlina Sądecka została skolonizowana przez prasłowiańską ludność kultury łużyckiej.
Ludność ta zajmowała się rolnictwem, hodowlą, garncarstwem i tkactwem Uprawiała jęczmień, pszenicę, owies, proso, bób, groch, soczewicę. Surowiec do produkcji narzędzi sprowadzano z doliny Wagu szlakiem komunikacyjno-handlowym wiodącym przez dolinę Dunajca. O kontaktach tych świadczą znaleziska archeologiczne w wielu miejscowościach, m.in. w Marcinkowicach.
Na przełomie epoki brązu i żelaza, ok. 650 lat p.n.e., pojawiła się jeszcze jedna fala ludności łużyckiej. Pozostawiła ona w Marcinkowicach duże stanowisko kultury oraz nową osadę na Białej Wodzie. Ślady kultury łużyckiej (z elementami zbliżonymi do celtyckich) w postaci ceramiki odkrył w Marcinkowicach na Grodzisku J. Żurawski w roku 19254.
Z niewiadomych przyczyn w końcu okresu rzymskiego nastąpiło załamanie gospodarcze na Sądecczyźnie i trwało ono do przełomu XVII i XVIII wieku n.e. W IX wieku Sądecczyzna znalazła się w obrębie państwa Wiślan, a w X wieku weszła w skład państwa Piastów. Znalezione na Grodzisku w Marcinkowicach ułomki naczyń średniowiecznych, pochodzących z końca X w., świadczą, że istniało tu starożytne osiedle obronne i na jego ruinach w X w. bądź wcześniej powstało jakieś krótkotrwałe osiedle lub gród. Był on prawdopodobnie zaczątkiem wsi.
Nazwa wsi Marcinkowice pochodzi od imienia Marcinek, domniemanego rycerza założyciela. Czas powstania Marcinkowic określa się na lata 1320 -1400. W roku 1390 Marcinkowice są notowane w zbiorze dokumentów staropolskich. Pod data 1538, są uwidocznione w dokumentach Archiwum Skarbowego, a w 1581 zapisane w rejestrach poborowych.
Nazwa wsi Marcinkowice pochodzi od imienia Marcinek, domniemanego rycerza założyciela. Czas powstania Marcinkowic określa się na lata 1320 -1400. W roku 1390 Marcinkowice są notowane w zbiorze dokumentów staropolskich. Pod data 1538, są uwidocznione w dokumentach Archiwum Skarbowego, a w 1581 zapisane w rejestrach poborowych.
XVII w.
Marcinkowscy herbu Gryf
Przez długi okres właścicielami wsi byli Marcinkowscy herbu Gryf, wywodzący się ze słynnego rodu sądeckiego Gryfitów-Świebodziców. Po okresie reformacji jedna linia rodu przeniosła się w okolice Siedlec, druga pozostała na miejscu do XVIII w. Na początku XVII w. właścicielem wsi był Przecław Marcinkowski. Do niego należały również: Krasne Potockie, część Chomranic Wyżnych, część Męciny Dolnej. W czasie potopu szwedzkiego wieś doznała szkód. Arianie z Dąbrowy pod wodzą Wespazjana Schlichtinga, przy pomocy Szwedów, ruszyli do Marcinkowic, wsi Jerzego Marcinkowskiego. Spalili najpierw dwór w Marcinkowicach Niżnych. Spłonęły kaplica, budynki i zboże. Następnie napadli na drugi dwór w Marcinkowicach Wyżnych, zniszczyli kaplicę, browar, stodoły, zagrabili konie, bydło, zaczęli palić na polu kopy. Przeciwko Szwedom walczył Jan Marcinkowski.
Za to na mocy reskryptu króla Jana Kazimierza, wydanego w Lublinie 25 sierpnia 1656 r., został nagrodzony częścią Męciny, skonfiskowaną ariańskim Krzeszom. Na początku XVIII w. Teresa Marcinkowska, wdowa, wychodzi za mąż za Antoniego Paszyca, a w 1864 r. właścicielami wsi zostają hrabiostwo Marasse z Jurkowa. 18 czerwca 1771 r. doszło w Marcinkowicach do potyczki konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi. Na czele konfederatów stał pułkownik Kieniewicz i major Kutacki. Zabitych przez wojska rosyjskie zostało trzech konfederatów. Zanotowano to w księdze zmarłych w parafii Chomranice, gdzie ich pochowano.
W 1884 r. w Marcinkowicach powstaje stacja kolejowa, a w 1886 r. wybudowano pierwszą szkołę powszechną. Szkoła mieściła się w budynku koło drogi, wzniesionym na polu ofiarowanym przez Adama Marasse. W 1891 r. dwór i majątek w Marcinkowicach nabywa Albert Fauck. Pracował on tu jako poszukiwacz nafty i mieszkał aż do śmierci w 1919 r. Spoczywa na miejscowym cmentarzu. Jego synowie Moritz i Albert (junior) wydzierżawili majątek Żydowi Gelbie, a potem w 1921 r. sprzedali go polskiej rodzinie i przenieśli się do Wiednia. Kolejnym właścicielem majątku jest inżynier rolnik Stanisław Morawski.
1914 r.
Pierwsza wojna światowa
Pierwsza wojna światowa zapisała się na trwałe w pamięci mieszkańców. Rozegrał się tu bój z Rosjanami 6 grudnia 1914r. Legionami Polskimi dowodził Józef Piłsudski i Władysław Prażmowski - Belina. Poległo około 70 legionistów, również kapitan Władysław Milko. Kapitana Milko i kilku legionistów pochowano na miejscowym cmentarzu. W 1921 r. Józef Piłsudski przyjmowany był we dworze. Raport złożył mu w stroju powstańca styczniowego Adam Morawski. Uczestnikami pierwszej wojny światowej byli mieszkańcy Marcinikowic: Stanisław Wideł, późniejszy major Wojska Polskiego oraz Klemens Turski i inni.
1925 r.
Koło Związku Młodzieży
W roku 1925 powstało Koło Związku Młodzieży, założone przez Błażeja Potoczka z Rdziostowa. Do Koła zapisał się także Stanisław Morawski, który wraz z rodziną pomagał w rozwoju życia kulturalnego wsi. W 1934 r. mieszkańcy Marcinkowic i Klęczan przeżyli wielką powódź. Wylał Smolnik i Dunajec. Woda spowodowała wiele szkód. Niektóre rodziny ledwie uszły z życiem, a w Klęczanach kilka osób utonęło. W czasie drugiej wojny światowej wielu mieszkańców wsi dało dowód wspaniałego patriotyzmu. Walczyli w kampanii wrześniowej. Byli to: Ludwik Bobrowski, Stanisław Mężyk, Jan Wróbel, Wojciech Brdej, Józef Iwański, Ignacy Kafliński, Franciszek Smajdor, Jan Baran, Franciszek Kaczmarczyk, Piotr Kalisz, Tadeusz Jankoś, Stanisław Mróz, Jan Wójs, Karol Sowa, Emil Gawroński, Franciszek Mróz, Stanisław Opoka, Józef Żak, Stanisław Wideł, Stanisław Sarata.
Wśród uczestników wojskowego ruchu oporu na czoło wysunął się major Stanisław Wideł. Wziął udział w kampanii wrześniowej, po zakończeniu której pomimo rozkazu nie zameldował się na gestapo; zaopatrzony w fałszywe dokumenty rozpoczął organizowanie wojskowego podziemia w Nowym Sączu. Pod pseudonimem «Kruk» zorganizował i został komendantem pierwszego obwodu Służby Zwycięstwa Polski, utworzonego w październiku 1939 r. przez gen. M. Tokarzewskiego- Karaszewicza, następnie przemianowanego przez gen. W. Sikorskiego na Związek Walki Zbrojnej, a wreszcie na Armię Krajową.
Wchodząca w skład obwodu placówka Chełmiec pod kryptonimem «Zofia» zasługuje na wielką uwagę. Ciągnęła się ona wzdłuż toru kolejowego od Chełmca przez Marcinkowice po Męcinę. Major Wideł wciągnął do ruchu oporu głównie kolejarzy. Byli łącznikami, kolporterami, ukrywali działaczy wojskowego ruchu oporu. W ich domach odbywały się narady i konferencje, przez nich szły rozkazy, biuletyny, prasa, amunicja. Od nich czerpano wiadomości o ruchach transportu i wojska nieprzyjaciela. Gestapo wpadło dość szybko na trop działalności majora Widła i 28 marca 1941 r. w Bobowej został aresztowany, poddany torturom w czasie śledztwa w Nowym Sączu, Tarnowie, Krakowie i wywieziony do Oświęcimia. Zginął rozstrzelany pod ścianą śmierci 18 kwietnia 1942 r.
Wybitne zasługi w pracy obwodu miała również siostra majora Widła — Aniela Wideł, nauczycielka, główna łączniczka w wewnętrznej sieci pocztowej obwodu. Aresztowana, wywieziona do Ravensbrück, przeżyła tam ciężkie chwile do momentu zakończenia wojny. Z Widłami współpracował ich szwagier – Władysław Krzyżak, zawiadowca stacji w Męcinie; zginqł on w Oświęcimiu wraz z innymi mieszkańcami Marcinkowic, wśród których byli: Ludwik Bobrowski, Władysław Szewczyk, Paweł Świderski, Marcin Budnik.
Na konspiracyjną drogę wszedł również dwór Stanisława i Olgi Morawskich. Pierwszy działalność rozpoczął ich syn — Jan Morawski, młody absolwent I Gimnazjum w Nowym Sączu. W listopadzie 1939 r. wstąpił w szeregi harcerskiej organizacji «Orzeł Biały», mającej na celu pomoc uchodźcom za granicę. Następnie założył w Marcinkowicach komórkę ZWZ, przyjął pseudonim «Zawoja» i objął komendę tej organizacji. Po rozbudowie jej szeregów oddaje komendę majorowi Władysławowi Śmiałkowi, kierownikowi szkoły w Krasnem Potockiem, a sam zostaje jego zastępcą.
Gospodarze dworu, Olga i Stanisław Morawscy, włączyli się też do sieci konspiracyjnej wiążącej Warszawę z Zachodem via Budapeszt. Jan Morawski w dniu 7 listopada 1942 r. został aresztowany i wywieziony do Oświęcimia. Doczekał szczęśliwie wyzwolenia, a rodzice jego w dalszym ciągu działali w ramach akowskiego zaplecza zaopatrzeniowego pod kryptonimem «Uprawa» i «Tarcza». Ofiarnymi współpracownikami «Zofii» byli: gajowy Feliks Wideł, za co zginął w Oświęcimiu, i działacz ludowy Jan Mróz. Inny mieszkaniec Marcinkowic, Jan Wójs, jako przewoźnik przeprawiał przez Dunajec oddziały partyzanckie, dostarczał im żywności, udzielał noclegów. Zdzisław Kucharski natomiast, magazynier rożnowskiej zapory na stacji w Marcinkowicach, pracował w podziemiu jako wywiadowca «Zofii» na odcinku kolejowym Nowy Sącz – Chabówka. Aresztowany 17 września 1942 r., uciekł z więzienia sądeckiego nie zdradzając nikogo; następnie działał w oddziale partyzanckim «Topora»14.
Pośród mieszkańców Marcinkowic oraz najbliższych wsi byli i tacy, którzy poświęcali się walce poza granicami państwa jak np.: Józef Żak, mechanik samolotowy, lotnik który zginał we Francji w 1940 r. Franciszek Mróz z Drzykowej, odznaczony krzyżem «Virtuti Militari» za bohaterstwo na szlaku bojowym od Lenino do Prus Wschodnich. Ignacy Mróz z Rdziostowa bił się pod Monte Cassino. Tam także walczył Józef Jacak z Klęczan. Prawdopodobnie w getcie krakowskim, dokąd dostarczała żywność, zginęła również Katarzyna Jaworowa. Wielu mieszkańców zostało wywiezionych do Niemiec na przymusowe roboty.
W latach 1940-1945 na miejscu obecnego Sądeckiego Zakładu Eksploatacji Kruszywa było biuro niemieckie – Zarząd Budowy Okopów. Zmuszano miejscową ludność do pracy przy budowie okopów. Pracowali wówczas: Jerzy Budnik, Antoni Potoczek, Piotr Kalisz, Tadeusz Żak, Stefan Janicki, Anna Borzęcka, Nowak i inni. Dzienna norma pracy wynosiła ociosanie 40 belek do budowy okopów. Pracownicy ci dostawali za to od Niemców wódkę i papierosy. Okopy, zwane pancergrobami, biegły od zabudowań Iwańskrego (granica z Rdziostowem), przez sad Kafla (Męźyka) – w stronę zabudowań Zbigniewa Olesiaka (obok dzisiejszych pól technikum) — przez las w Pasterniku aż do Klęczan, pod dom Ćwika.
W czasie okupacji ludność zmuszona była oddawać na rzecz Niemców tzw. kontyngenty. Sama cierpiała głód i biedę. W poszukiwaniu żywności wędrowano daleko poza rodzinną wieś, m.in. do Koszyc i nad Wisłę, pod Kazimierzę w Kieleckiem. Przywożono stamtąd ziemniaki i zboże.
Wielu mieszkańców pracowało w konspiracji, jak: Stanisława Jojczyk, Jan Wójsik, Ferdynand Kwiatkowski, Ludwik Bobrowski i inni. Wielką rolę spełniała Maria Sopata, kierowniczka szkoły w Rdziostowie. Mieszkała w pobliżu miejsca, gdzie Niemcy przywozili i rozstrzeliwali więźniów nad Dunajcem koło szkoły. Kierowniczka obserwowała z daleka miejsce straceń i opisywała każdą akcję rozstrzeliwań, prowadziła dziennik i przekazywała wiadomości partyzantom. Za pracę antyhitlerowską zostali uwięzieni i wywiezieni do obozu ciężkiej pracy Władysław Janicki i Jan Wójsik.
Tajne nauczanie w Jazowsku pod Obidzą prowadził Stanisław Boryś, późniejszy dyrektor naszego Technikum Rachunkowości Rolnej. Nauczyciel tego technikum, Roman Pietruszewski, uczestniczył w kampanii wrześniowej oraz został uwięziony w obozie jenieckim w Murnau.
19 stycznia 1945 r. Pieriekopska Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej, pod dowództwem pułkownika Fiedora Bolbata, wyzwoliła Marcinkowice. Po wyzwoleniu, w czasie przeprowadzania reformy rolnej, wydzielono dla szkoły rolniczej 43,22 ha ziemi z majątku dworskiego oraz budynki dworskie i gospodarcze. Od września 1946 r. rozpoczyna działalność przeniesiona z Podegrodzia do Marcinkowic Żeńska Szkoła Rolnicza, zamieniona na Powiatowe Żeńskie Gimnazjum Gospodarstwa Wiejskiego, późniejsze liceum i technikum. Pierwszą dyrektorką szkoły była Maria Riedel, a następnie Stanisław Boryś i Ferdynand Poręba.
Po drugiej wojnie zaszły wielkie zmiany. W latach 1948 —1955 wybudowano kościół pod wezwaniem Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny, a w 1952 r. wydzielono parafię Marcinkowice z parafii Chomranice. Pierwszym zasłużonym dla parafii proboszczem był ksiądz prałat Józef Góra. W 1951 r. przeprowadzono elektryfikację wsi, przebudowano drogę i położono nawierzchnię asfaltową. Dużym osiągnięciem było też wprowadzenie komunikacji autobusowej z Nowym Sączem (11 kursów dziennie). Od 1947 r. zatrudnienie wielu mieszkańcom dała «Żwirownia», a w późniejszym czasie również «Betoniarnia». Dla potrzeb szkolnictwa rolniczego zbudowano i rozbudowano obiekty technikum (szkoła, internat, budynki nauczycielskie, budynki gospodarcze) w latach 1948-1958 oraz w latach 1976, 1984. W 1959 r. wzniesiono budynek dla szkoły podstawowej. W Marcinkowicach działał także ośrodek zdrowia, którego kierownikiem od początku istnienia był lekarz Józef Zuber; obecnie ośrodek dla mieszkańców wsi znajduje się w Klęczanach. Wieś otrzymała również budynek na sklep spożywczy i gospodarstwa wiejskiego. Otwarto przedszkole i pocztę, która wcześniej znajdowała się w Klęczanach. Od wyzwolenia działała Gromadzka Rada Narodowa. Siedziba jej mieściła się w domu Brdejów (koło szkoły podstawowej), później w oddzielnym budynku. Od 1960 r. przeniesiona do Klęczan, a wreszcie od 1972 r. do Chełmca jako Gminna Rada Narodowa. Naczelnikiem Gminy przez wiele lat był Józef Studziński z Marcinkowic.
Kazimiera Tabor
PRZYPISY
* Niniejsze opracowanie, które redakcja serwisu otrzymała od Autorki, dotyczy historii naszej miejscowości do 1972 roku (przypis redakcyjny).
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, T. 6, Warszawa 1880—1902, s. 142.
E. Pawłowski, Nazwy miejscowe Sądecczyzny. Cz. l. Nazwy miast i wsi, Ossolineum, Wrocław 1971, s. 69.
J. Staszkiewicz, Z. Witkowski, Ziemia Sądecka, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976, s. 7.
A. Żaki, Wędrówki Sącza, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974, s. 60.
J. Staszkiewicz, op. cit.
A. Żaki, op. cit.
E. Pawłowski, op. cit.
Ibidem.
H. Stamirski, Sądecczyzna w 1629, Rocznik Sądecki 1957, t. III s. 87- 161. Tabl. IV. Stan gospodarczy wsi Sądecczyzny w 1629 r.
T. Nowak, Nowy Sącz i Sądecczyzna w latach potopu szwedzkiego, Rocznik Sądecki 1972, t. XVIII, s. 19- 40
A. Wasiak, Potyczki konfederatów barskich w Sądecczyźnie. Rocznik Sądecki 1974-1977, t. XV-XVI, s. 417- 422.
J. Krzemińska, Historia Szkoły Podstawowej w Marcinkowicach (Rękopis).
J. J. Cząstka, Z dziejów górnictwa naftowego w Sądecczyźnie, Rocznik Sądecki 1972, t. XIII, s. 89- 110.
J. Bieniek, Wojskowy ruch oporu w Sądecczyźnie. Cz. II. Obwód, Roczniik Sądecki 1972, t. XIII, s. 221- 251, Cz. III. Placówki. Rocznik Sądecki 1973, t. IV, s. 353-477.
GDZIE LEŻĄ MARCINKOWICE I JAK DO NICH DOJECHAĆ
Dojazd Samochodem:
Od strony Krakowa lub Tarnowa należy kierować się na Jurków potem Nowy Sącz – Chełmiec – Marcinkowice można też dojechać do Marcinkowic przez Tęgoborze i Chomranice.
Od Gródka nad Dunajcem, Korzennej, Grybowa, Mszalnicy, Krynicy, Starego Sącza, trasą Nowy Sącz – Chełmiec – Marcinkowice.
Z Krościenka, Łącka, Podegrodzia, trasą Chełmiec – Marcinkowice.
Z Limanowej Trasą przez Wysokie – Chełmiec – Marcinkowice lub Męcinę – Klęczany – Marcinkowice
Do Marcinkowic można dojechać następującymi środkami komunikacji publicznej:
Z Nowego Sącza:
Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Spółka z o.o. w Nowym Sączu Linie 16 i 21 – informacje o aktualnym rozkładzie można uzyskać pod numerem tel. (0-18) 449-32-80 lub w Internecie TUTAJ
PKP (obecnie na zasadach przewozu autobusowego) informacji o rozkładzie można uzyskać pod nr. tel. informacji kolejowej w Nowym Sączu (0-18) 94-36
PKS (tylko 1 kurs dziennie) informacji o rozkładzie można uzyskać pod nr. tel. (0-18) 443-82-02
Prywatna Linia Autobusowa BUS – Tadeusz Wójcik Męcina – Nowy Sącz odjazdy z Dworca Kolejowego w Nowym Sączu informacje o rozkładzie pod nr. tel (0-18) 332-70-70
Prywatna Linia Autobusowa MIROBUS – Mirosław Zoń Limanowa – Nowy Sącz odjazdy z Dworca Kolejowego w Nowym Sączu informacje o rozkładzie pod nr. tel (0-18) 332-57-38
Z Limanowej:
PKP (obecnie na zasadach przewozu autobusowego) informacje o rozkładzie można uzyskać pod nr. tel. informacji kolejowej w Nowym Sączu (0-18) 94-36
PKS (tylko 1 kurs dziennie) informacji o rozkładzie można uzyskać pod nr. tel. (0-18) 443-82-02
Prywatna Linia Autobusowa MIROBUS – Mirosław Zoń Limanowa – Nowy Sącz odjazdy z ul. Kopernika informacje o rozkładzie pod nr. tel (0-18) 332-57-38
Aktualności parafialne
Transmisje Mszy Świętych
Marcinkowice 3
33-393 Marcinkowice
Kancelaria Parafialna
czynna Wt. – Pt.:
wieczorem przez godzinę po Mszy św.
W sprawie pogrzebu i do chorego
o każdej porze.
Linki:
Strona Oficjalna Parafii
Parafia Rzymskokatolicka pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Marcinkowicach
- 166
- 261 297
Witamy Online: 2 Gości